Вуліца Ленінская можа па праву лічыцца цэнтральнай вуліцай Мазыра.
Праз стагоддзi
Геаграфічным цэнтрам горада, сваеасаблівым «нулевым кіламетрам», з’яўляецца будынак пошты (Ленінская, 34). Гістарычна склалася так, што ў большасці выпадкаў адлегласць паміж гарадамі вымяраецца ад цэнтральных паштамтаў. Шыльда на будынку цэнтральнай пошты паведамляе, што ад Мазыра да Гомеля адлегласць 133 км, да Мінску — 289 км.
У сярэдзіне мінулага стагоддзя вуліца была культурным цэнтрам Мазыра. Тут працаваў народны тэатр, амаль адзін насуперак другога знаходзіліся два кінатэатры: «Родина» і дзіцячы (у першым сёння працуе дзіцячая мастацкая школа, будынак другога не захаваўся), мясціўся краязнаўчы музей з багатай экспазіцыяй, якая перадавала «дух» старога Мазыра і пра якую старэйшае пакаленне ўзгадвае сёння з удзячнасцю.
У сённяшнія дні вуліцу можна лічыць цэнтрам фінансавага жыцця. Тут на блізкай адлегласці адзін ад аднаго працуюць 4 аддзяленні розных банкаў: БПС-банк, «Беларусбанк», «Белаграпрамбанк», ВТБ.
Вуліца Ленінская ў былыя часы мела розныя назвы. Як вуліца Свідоўская ўзгадваецца яшчэ ў інвентары 1724 г., паводле карты Мазыра 1848 г. яна цягнулася ад гарадской гандлёвай плошчы да будынку астрога, на месцы якога ў 1904 г. была пабудавана каменная турма. Гэта было добра ўмацаванае збудаванне, што бачна і на фотаздымку 1975 г., а на супрацьлеглым баку вуліцы мясціўся краязнаўчы музей (апошні будынак да нашых дзён не захаваўся).
У другой палове ХІХ-пачатку ХХ ст. вуліца вядома ўжо як Пакроўская, а ранейшая назва — ужо як Свідоўка — перамясцілася ў раён сучаснай вуліцы 17 Верасня. Адрэзак вуліцы паміж двума сучаснымі помнікамі Пушкіну на пачатку ХХ ст. меў назву Новыя забудовы, у сярэдзіне ХХ ст. гэта была вуліца Чкалава.
За вуліцай Пакроўскай у пачатку ХХ ст. на гары Жучка знаходзіліся могілкі праваслаўныя, каталіцкія, яўрэйскія, будынак капліцы.
Вуліца Пакроўская знаходзілася ў нізіне паміж узвышшамі — гарой Жучкай і Ксяндзоўкай, і таму яна моцна цярпела падчас ліўняў. Тут у ХІХ-пачатку ХХ ст. можна было сустрэць чалавека рэдкай прафесіі — пераносчыка, які пасля моцнага дажджу на галоўнай вуліцы горада пераносіў за 1/4 капейкі цераз вадзяны паток людзей з аднаго боку вуліцы на другi.
Дух гiмназii ў дух свабоды
Гісторыю вуліцы пачнем з самага старога будынка так званага дома Кеневічаў, дзе сёння працуе Мазырскі цэнтр творчасці дзяцей і моладзі. Ён знаходзiцца па вул. Ленінскай, хаця і мае адрас: плошча Леніна, 15.
Кеневічы належалі да старажытнага шляхецкага роду. Падчас паўстання 1830-1831 гг. Фелікс Кеневіч (1802-1863) кіраваў атрадамі паўстанцаў на тэрыторыі Мазырскага, Пінскага і Рэчыцкага паветаў. Мэтай паўстання было адра-джэнне Рэчы Паспалітай. Гэта звязана з тым, што не ўсе слаі грамадства прызналі сваёй царскую ўладу, якая прыйшла на беларускія землі ў канцы ХVІІІ ст. Частка насельніцтва, пераважна шляхта, марыла аб аднаўленні былой дзяржаўнасці. Паўстанне было ўрадавымі войскамі падаўлена, але царызм з-за гэтага паўстання не здолеў накіраваць свае войскі ў Бельгію, дзе ў той час адбывалася рэвалюцыя, за што паўстанцы ў гэтай краіне карысталіся павагай і пэўнымі прывілеямі. Пасля падаўлення паўстання Ф.Кеневіч вымушаны быў пакінуць Бацькаўшчыну і з 1833 г. жыў у Францыі, дзе ў 1834 г. нарадзіўся яго сын Іеранім. У 1857 г. Кеневічы — бацька і сын — вярнуліся ў Расійскую імперыю.
Іеранім Кеневіч прымаў удзел у дзейнасці расійскай арганізацыі «Земля и воля», якая падчас паўстання 1863-1864 гг. пісала: «… пусть знают поляки, что русское общество не имеет ничего общего со своим жестоким государем и его кровожадным правительством, что честные русские люди желают свободы и освобождения Польши от ига, которое гнетет и нас». Удзельнікі гэтай арганізацыі ўсталявалі сувязі з паўстанцамі і рыхтавалі сумеснае выступленне — «Казанский заговор». Планавалася падняць узброенае паўстанне сялян ў Паволжжы, каб адцягнуць значныя сілы ўрадавых войск і тым самым дапамагчы паўстанцам. Кіраўніком «Казанского заговора» быў прызнаны Іеранім Кеневіч. У хуткім часе кіраўнікі змовы былі арыштаваны, І.Кеневіч і 4 яго паплечнікі, нягледзячы на тое, што па асноўнаму пункту абвінавачвання прыйшлося «оставить в сильном подозрении», былі прыгавораны да вышэйшай меры пакарання і расстраляны 6 чэрвеня 1864 г. на беразе р. Казанкі.
У доме Кеневічаў у 1859 г. пачала працаваць мужчынская гімназія, вучні якой у час паўстання 1863-1864 гг. прынялі ўдзел у антыўрадавых выступленнях, з-за чаго на працягу 1863 г. з навучальнай установы быў адлічан 51 гімназіст. Дырэктар гімназіі адзначаў, што «движение среди учеников было подавлено, ученики были удержаны от ухода в лес… и ныне воспитанники ведут себя чинно, хотя, быть может, по наружности, так как вопрос о партиях русской и польской поставлен в Мозырской гимназии чрезвычайно резко».
Гімназія была цэнтрам культурнага жыцця горада. Сярод тых, хто ў розныя гады вучыўся ў Мазырскай гімназіі (прагімназіі), былі Фёдар Стравінскі (1843-1902) — оперны спявак, які ў час вучобы ў Мазырскай гімназіі ўдзельнічаў у дабрачынных спектаклях, сродкі ад якіх ішлі на ўтрыманне незабяспечаных вучняў. Пасля заканчэння Пецярбургскай кансерваторыі быў салістам Кіеўскага опернага тэатра, але найбольшую вядомасць Ф.Стравінскі атрымаў падчас сваёй службы ў Марыінскім оперным тэатры, дзе выканаў больш за 60 рознахарактарных партый замежных і рускіх кампазітараў. Эдуард Пякарскі (1858-1934) — сусветна вядомы навуковец, ганаровы член Акадэміі навук СССР, аўтар артыкулаў па геаграфіі, этнаграфіі, лінгвістыцы і фальклору тунгусаў і якутаў, стваральнік «Словаря якутского языка». За сваю навуковую працу даследчык быў узнагарожданы залатымі медалямі Акадэміі навукi і Рускага геаграфічнага таварыства. У другой палове 60-х-пачатку 70-х гадоў ХІХ ст. Эдуард Пякарскі, у той час мазырскі гiмназіст, наведваў у Барбарове свайго стрыечнага дзеда Рамуальда, дзе слухаў расказы, як было пры прыгоне, як надрываліся сяляне, узводзячы для пана Горвата палац, славуты сваёй раскошай на ўсю губерню. Аляксандр (Аўраам) Кугель (1864-1928) — расійскі тэатральны крытык, стваральнік тэатра «Кривое зеркало». Скончыў Мазырскую гімназію ў 1880 г., а потым — юрыдычны факультэт Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта. Аднак сваё жыццё А.Кугель звязаў не з юрыспрудэнцыяй, а з мастацтвам. У газетах пачалі друкавацца яго тэатральныя рэцэнзіі і фельетоны, частка артыкулаў увайшла ў кнігі «Без заглавия» (1890), «Под сенью конституции» (1907), «Театральные портреты» (1923).
Мітрафан Доўнар-Запольскі (1867-1934) — вучоны, якога называюць «бацькай беларускай гістарычнай навукі», этнограф, археолаг і фалькларыст. У 1880-1885 гг. яго жыццё было звязана з Мазыром, дзе ён у час вучобы ў гімназіі зрабіў першыя крокі ў даследчай дзейнасці. У кіеўскім альманаху «Заря» (1883 г.) былi надрукаваны яго нататкі «Из Мозыря», у 1884-1885 гг. з’явіліся публікацыі ў санкт-пецярбургскім «Еженедельном обозрении», якія мелі ў асноўным этнаграфічны характар, у тым ліку «Из Мозыря», «С берегов Припяти», «Книги для народа».
Сяргей Палуян (1890-1910) — беларускі публіцыст, празаік, літаратуразнавец. Падтрымліваў сяброўскія і творчыя сувязі з Я.Купалам, Я.Коласам, Ц.Гартным і інш. Так, Максім Багдановіч прысвяціў яму свой зборнік вершаў «Вянок».
Наш горад — радзіма Ізраіля Рухамоўскага (1860-1936) — ювеліра і гравёра, вядомага ў свеце. 32 гады з 76 гадоў жыцця І.Рухамоўскага былі звязаны з Мазыршчынай (дом Рухамоўскіх знаходзіўся на Пакроўскай вуліцы). Потым майстар жыў у Адэсе і Парыжы. Атрымалася так, што адну з яго работ, якую І.Рухамоўскі зрабіў на заказ, браты-аферысты Гохманы ў 1896 г. прадалі ў Луўр, дзе спецыялісты палічылі яе «цудам грэчаскага ювелірнага мастацтва». Газета «Фігаро» пісала, што музей Луўр купіў тыяру скіфскага цара Сайтаферна, якую знашлі ў крымскай зямлі, і яе ўзрост больш 2000 гадоў. Толькі ў 1903 г. было прызнана, што аўтарам гэтага шэдэўра быў Ізраіль Рухамоўскі. На паштоўцы пачатку ХХ ст. бачна, з якой цікавасцю наведвальнікі музея вывучалі тыяру Сайтаферна.
Сучаснікі высока ацэньвалі дзейнасць І.Рухамоўскага, называлі яго «величайшим ювелиром всех времен». Работы І.Рухамоўскага знаходзяцца ў экспазіцыях Луўра, Кіева-Пячэрскай Лаўры, музеі Фабержэ і прыватных калекцыях.
У пошуках страчанага
Сярод пабудоў, што адносяцца да першай паловы ХХ ст. і захаваліся на вуліцы Ленінскай, трэба звярнуць увагу на будынак былога Дома піянераў, дзе на пачатку ХХ ст. працавала 4-гадовае рэальнае вучылішча; гарадскі тэатр — помнік канструктывізму, які быў пабудаваны ў 1929-1932 гг. з цэглы як клуб-тэатр па праекту архітэктара Мікалая Сапрыноўскага. Рэканструкцыя яго, распачатая пасля пажару 2013 г., зацягнулася, і мазыране з нецярпеннем чакаюць таго моманту, калі калектыў Мазырскага драматычнага тэатра імя І.Мележа вернецца ў свае родныя сцены; жылы дом, які знаходзіцца побач з поштай, быў пабудаваны ў 1930-я гады як гасцініца Палескага абласнога камітэта КП(б)Б.
Пра так званы дом Данілеўскага — помнік архітэктуры мадэрна — мы пісалі раней, побач з ім знаходзіўся жылы дом ў стылi канструктывізму (быў знесены ўжо ў ХХІ ст.). На жаль, з кожным страчаным будынкам мы страчваем і частку гарадской гісторыі. Так, на месцы, дзе сёння знаходзіцца будынак адного з аддзяленняў «Белаграпрамбанка», у ранейшыя часы дзейнічала пажарнае дэпо, якое займала двухпавярховы будынак: на першым паверсе размяшчалася тэхніка, на другім — жылі пажарнікі, побач з будынкам знаходзілася 25-мятровая пажарная каланча.
Сярод даваенных пабудоў, што захаваліся да сённяшняга дня, трэба звярнуць увагу на суседні з «домам Кеневічаў» будынак, дзе ў даваенны час працавала сярэдняя школа. Сярод яе вучняў быў і Яўген Талкачоў, адзін з удзельнікаў мазырскага подполля. У 18-гадовым узросце ён загінуў у барацьбе з ворагам, аб чым распавядае мемарыяльная дошка на гэтым будынку.
Студэнты ў горадзе
Пасля вызвалення Мазыра ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў тут пачаў працаваць Мазырскі дзяржаўны настаўніцкі інстытут, рашэнне аб адкрыцці якога было прынята 23 лютага 1944 г. Саветам Народных Камісараў БССР. У інстытуце былі аддзяленні: гісторыка-філалагічнае, фізіка-матэматычнае, прырода-геаграфічнае.
Гэта была першая вышэйшая навучальная ўстанова, адкрытая ў рэспублiцы пасля вызвалення Беларусi ад нямецкiх акупантаў. Аб умовах вучобы ў інстытуце ўзгадвалі першыя выпускнікі: «Условия материальные и бытовые были тяжелые… Аудитории не отапливались, чернила замерзали в стеклянных чернильницах, приходилось держать их в одной руке, другой писать конспект. Бумаги достаточно не было. Сшивали из газет общие тетради и писали крупными буквами. Записывали буквально все, особенно историю, ибо почитать было негде, а преподаватели были хорошие и обширно читали лекции. В общежитии были бытовые условия очень тяжелые. Не было отопления, света и воды. Придя с занятий после шести лекций и работы, уставшие и голодные, искали дрова и колонку с водой. В 12 часов в буфете получали по списку 450 г хлеба. На день, конечно, не хватало, мы не выдерживали и половину съедали прямо на лекциях. Обед был в 14 часов по карточкам СП-2. Это была тарелка супа (вода и 2 кусочка картофеля), 2 ложки каши пшена и стакан воды, кипяченной с сахарином».
Народная гаспадарка Беларусі моцна пацярпела ў гады Вялікай Айчыннай вайны, аднаўляць яе дапамагалі прадстаўнікі ўсіх савецкіх рэспублік. Падчас ваенных падзей быў разбураны і Мазыр. Яго жыхары прымалі актыўны ўдзел у яго адраджэнні. Са студзеня 1944 г. па студзень 1945 г. мазыране з кіркамі, лапатамі, тачкамі выходзілі на нядзельнікі. Яны адпрацавалі 128 тысяч чалавека-гадзін, адбудавалі 52 разбураных дамы плошчай 7538 квадратных метраў, ачысцілі і склалі 250 тыс. штук цаглін, 25 кубаметраў бутавага камяню, сабралі 17 тон металалому.
Як удзельнічалі ў гэтым студэнты і выкладчыкі інстытута, распавядала Хамяк А.П.: «Во время учебы в институте два последних урока, а уроки были спаренные, мы работали на разных работах: на восстановлении разрушенных домов во время бомбежек, разгружали баржи с овощами, разным продовольствием для города и фронта, которые часто плыли к нам по реке Припять. В летнее время работали в лесу, где вели заготовку дров для паровозов, которые везли составы на Западный Фронт». За гэта студэнтам выдаваліся працоўныя лісткі.
Нягледзячы на ўсе складанасці пасляваеннага часу, Мазыр аднаўляўся, разам з гэтым мянялася аблічча і вуліцы Ленінскай. Шэраг будынкаў з’явіўся тут у 1950-я гады, у адным з іх (каля кінатэатра «Родина») працаваў самы вялікі для таго часу прадуктовы магазін №1, дзе было 5 аддзелаў, у другім 3-павярховым жылым доме (каля тэатра) знаходзілася цэнтральная аптэка. Добра, што ў наш час знаходзяцца людзі, што шануюць гісторыю краіны, па ініцыятыве якіх у маі 2016 г. на будынку дома №9 па вуліцы Ленінскай была адкрыта мемарыяльная дошка ва ўшанаванне памяці Героя Савецкага Саюза Пятра Сяргеевіча Жукава (1921-1967), жыццё якога на працягу 1953-1967 гг. было звязана з Мазыром.
Увогуле, акрамя вуліц, найменні якіх з’явіліся ў савецкі час і пра якія ішла гаворка раней ў нашых публікацыях, у Мазыры ёсць яшчэ шэраг вуліц, назвы якіх звязаны з імёнамі рэвалюцыянераў, партыйных і дзяржаўных дзеячаў савецкага перыяду. Так, у мікрараёне Цэнтральны гэта вуліцы С.М.Кірава, Г.І.Катоўскага, Н.К.Крупскай, В.У.Куйбышава, В.М.Чапаева, у раёне Баброў — вуліца К.Я.Варашылава, у мікрараёне Кастрычніцкі вуліцы носяць імёны ўдзельнікаў грамадзянскай вайны С.Г.Лазо і М.А.Шчорса…
У адзначаны пярыяд з’явіліся ў горадзе такія найменні вуліц, як Савецкая і Інтэрнацыянальная, Камуністычная і Камсамольская, Пралетарская і Кастрычніцкая, Сацыя-лістычная і ншыя. У 1945 г. адной з вуліц горада (былой Свідоўцы) ва ўшанаванне 6-й гадавіны ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР было дадзена імя 17 Верасня.
Таццяна Нікіціна, Аляксандр Бобр.
(Працяг будзе).
